Bất chấp những khó khăn của kinh tế thế giới, kinh tế châu Phi vẫn giữ vững được tốc độ tăng trưởng khá và duy trì sự ổn định, đạt mức 5% vào năm 2013¹ giành cho khu vực châu Phi cận Sahara theo đánh giá của Quỹ Tiền tệ quốc tế và ở mức 4,9%² theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới. Mặc dù không thể so sánh với tốc độ tăng trưởng kinh tế vào các năm 2005-2008, nhưng châu Phi được đánh giá là châu lục đạt tốc độ tăng trưởng cao thứ hai trên thế giới trong năm 2013, chỉ đứng sau các nước đang phát triển châu Á. Châu lục Đen đang được hưởng lợi từ môi trường cải cách kinh tế vĩ mô trong nước và những nỗ lực liên kết khu vực. Với tốc độ tăng trưởng GDP bình quân 5,5%/năm trong vòng 9 năm (2005-2013), châu Phi đang tạo được môi trường thuận lợi để phát triển kinh tế trong điều kiện môi trường thế giới và môi trường ở một số nước trong khu vực còn gặp nhiều bất ổn.

1. Châu Phi tiếp tục chuyển mình

Tốc độ tăng trưởng nhanh trải đều ở một loạt các nước châu Phi trong năm 2013 kể cả các nước xuất khẩu dầu mỏ, các nước có thu nhập thấp và một số nước có thu nhập trung bình. Theo đánh giá của IMF, tốc độ tăng trưởng nhanh nhất trong năm 2013 ở châu Phi thuộc về nhóm nước có thu nhập thấp (bình quân 6,5%/năm)  do những nỗ lực cải cách và mở cửa kinh tế trong nước, điển hình là các nước Nam Sudan (24,7%), Siera Leon (13,3%), Liberia (7,9), Rwanda (7,5%), Ethiopia, Tanzania, Mozambique (đều đạt 7%). Các nước xuất khẩu dầu mỏ năm 2013 đạt tốc độ tăng trưởng bình quân 5% do những biến động giá cả dầu mỏ năm 2013 không thuận lợi. Tại 5 nước lớn nhất châu Phi (có GDP mỗi nước đạt trên 100 tỷ USD và 5 nước này chiếm 63% GDP toàn châu Phi năm 2013), tốc độ tăng trưởng không đồng đều, trong đó Nigeria đạt tốc độ tăng trưởng 6,2%, Angola đạt 5,6%, Algeria đạt 3,1%, Nam Phi đạt 2% và Ai Cập đạt 1,8%. Sự tăng trưởng không đồng đều này của 5 nước lớn nhất châu Phi trong năm 2013 là một trong những lý do giải thích vì sao năm 2013 kinh tế châu Phi không thể tăng tốc nhanh sau những nỗ lực cải cách kinh tế mạnh mẽ của các nước trong khu vực.

Tính cho toàn bộ khu vực châu Phi, năm 2013 kinh tế châu lục này có những bước cải thiện đáng kể so với năm 2012. Cụ thể là, trong năm 2013 châu Phi chỉ còn lại duy nhất hai nước đạt tốc độ tăng trưởng âm, đó là Cộng hòa Trung Phi (-14,5%) và Guinea Xích đạo (-1,5%) do những bất ổn chính trị trong nước, trong khi năm 2012 châu Phi có 4 nước đạt tăng trưởng âm. Trong số 49 nước châu Phi cận Sahara, có 6 nước tăng trưởng kinh tế trên 7% và 2 nước tăng trưởng hai con số. Chỉ còn duy nhất 8 nước tăng trưởng dưới 3%, đó là Cape Verde (1,5%), Cộng hòa Trung Phi (-14,5%), Guine Xích Đạo (-1,5%), Eritrea (1,1%), Guinea (2,9%), Madagasca (2,6%), Nam Phi (2%), Swaziland (0%). Tại khu vực Bắc Phi, tốc độ tăng trưởng kinh tế tương đối đa dạng, trong đó những nước vừa trải qua biến động Mùa xuân Arab như Ai Cập, Tunisia, Lybia, Yemen có bức tranh tương phản giữa phục hồi và trì trệ kinh tế, cụ thể là Yemen và Tunisia phục hồi kinh tế nhanh hơn cả (ở mức tăng trưởng 6% và 3% tương ứng), Ai Cập và Lybia tiếp tục trì trệ kinh tế (ở mức tăng trưởng 1,8% và -5,1% tương ứng).

Cùng với diễn biến giá cả và lạm phát trên thế giới, các nước châu Phi năm 2013 duy trì được mức lạm phát vừa phải và được cải thiện hơn so với năm 2012. Nếu như năm 2012, chỉ số giá tiêu dùng ở các nước châu Phi cận Sahara là 9%/năm, thì năm 2013 đạt 6,9%/năm. Hầu hết các nước châu Phi đều duy trì được mức lạm phát 1 con số, chỉ duy nhất 5 nước có tốc độ lạm phát cao 2 con số là Burundi, Guinea Xích đạo, Guinea, Malawi và Siera Leon. Lạm phát ở các nước khu vực Bắc Phi cũng được duy trì ở mức 1 con số, trừ trường hợp Yemen có mức lạm phát 12%/năm. Các đánh giá của Ngân hàng Thế giới, Quỹ Tiền tệ quốc tế và các chuyên gia nghiên cứu đều cho rằng, lạm phát ở châu Phi năm 2013 được kìm chế là do tác động của nhiều yếu tố, trong đó bao gồm môi trường phát triển ổn định ở nhiều nước, nguồn cung lương thực được cải thiện, các chính sách tiền tệ được áp dụng hiệu quả và biến động giá cả hàng hóa thế giới không tăng vọt và không thất thường. Ngoài ra, trong năm 2013 châu Phi nhận được dòng kiều hối chảy về tăng vọt, đạt 33 tỷ USD so với 31 tỷ USD của năm 2012. Tất cả các nhân tố đó đã hỗ trợ thu nhập và tiêu dùng của hộ gia đình, khiến lạm phát năm 2013 tiếp tục được kiềm chế.

Một tín hiệu đáng mừng khác của kinh tế châu Phi năm 2013 là cán cân tài khoản vãng lai duy trì ở mức thấp (-4% GDP), tuy nhiên cao hơn năm 2012 (-3% GDP). Cán cân tài khoản vãng lai của các nước châu Phi có sự chênh lệch rất lớn. Những nước xuất khẩu dầu mỏ của châu Phi hầu hết là các nước có thặng dư tài khoản vãng lai (trừ một số nước Bắc Phi đang gặp biến động mùa xuân Arab và xung đột chính trị trong nước), thặng dư lớn nhất thuộc về Gabon (9,7% GDP), Cộng hòa Congo (7,5% GDP), Angola (7,1% GDP). Các nước châu Phi chịu thâm hụt tài khoản vãng lai nặng nề nhất năm 2013 thuộc về các nước thu nhập thấp, điển hình là Mozambique (-40,1% GDP), Cộng hòa dân chủ Congo (-17% GDP), Liberia (-47,1% GDP), Zimbabwe (-21,7% GDP)…Cán cân tài khoản vãng lai của châu Phi năm 2013 được giải thích một phần do hoạt động xuất khẩu của khu vực này trong năm 2013 có nhiều giảm suất do sự sụt giảm giá cả hàng hóa thế giới. Theo đánh giá của Ngân hàng Thế giới, trong 6 tháng đầu năm 2013 tăng trưởng xuất khẩu hàng hóa của châu Phi chỉ đạt 4,1% do chỉ số giá cả của các mặt hàng nông nghiệp, nguyên liệu và khoáng sản, dầu mỏ giảm khoảng 9%, 8,8%, 5,6% tương ứng so với cùng kỳ năm 2012³.  Trong năm 2012- 2013, các nước xuất khẩu lớn nhất của châu Phi bao gồm: Nigeria, Nam Phi, Angola, Algeria, Ai Cập, Morocco, Ghana, Tunisia, Congo, Zambia, Gabon, Cote d’Ivoire, Botswana, Cộng hòa dân chủ Congo, Cameroon, Kenya. Trong khi dân số châu Phi hiện nay là 1,1 tỷ người, vào năm 2012 tổng kim ngạch xuất khẩu của châu Phi đạt 606,2 tỷ USD, tính trung bình mỗi người dân đạt kim ngạch xuất khẩu 579 USD. So với con số bình quân giá trị xuất khẩu đạt 2588 USD/người của tổng kim ngạch xuất khẩu của toàn thế giới, hoạt động xuất khẩu của châu Phi vẫn còn khiêm tốn⁴. Năm 2013, con số này có sụt giảm tương đối so với năm 2012 do những lý do phân tích ở trên.

Môi trường đầu tư nước ngoài ở châu Phi tiếp tục được cải thiện khiến dòng vốn đầu tư nước ngoài vào châu Phi ngày càng nhiều hơn. Theo đánh giá của IMF, dòng vốn FDI vào châu Phi cận Sahara năm 2013 đạt khoảng 40,2 tỷ USD, tăng so với mức 30,8 tỷ USD năm 2012 và là mức cao kỷ lục từ trước đến nay. Theo đánh giá của WB, dòng vốn FDI vào châu Phi cận Sahara năm 2013 đạt khoảng 40 tỷ USD, tăng 24% so với năm 2012, chiếm khoảng 50% trong tổng các dòng vốn nước ngoài vào châu Phi⁵. Theo đánh giá của UNCTAD, FDI vào châu Phi năm 2013 là động lực chủ yếu cho tăng trưởng kinh tế châu Phi và các nước giàu tài nguyên, có dung lượng thị trường lớn như Nigeria, Nam Phi, Mozambique, Ghana, Cộng hòa Congo, Cộng hòa dân chủ Congo, chiếm phần lớn lượng FDI toàn cầu vào châu Phi⁶. Các nước phát triển chiếm tới 76,2% và các nước đang phát triển chiếm 23,2% FDI vào châu Phi, còn lại là các nước thuộc Cộng đồng các quốc gia độc lập⁷. Top 10 các nhà đầu tư lớn nhất ở châu Phi năm 2013 là Pháp, Mỹ, Anh, Malaysia, Nam Phi, Trung Quốc, Đức, Thụy Điển, Italy và Singapore.

Nhờ những chỉ số kinh tế đạt được tương đối sáng sủa trong năm 2013, nhiều nước châu Phi năm 2013 được đánh giá là có tốc độ cải thiện môi trường đầu tư và kinh doanh rất nhanh. Xếp hạng chỉ số cạnh tranh toàn cầu (GCI) năm 2013-2014 cho thấy, những nước có tốc độ lên hạng GCI nhanh nhất ở châu Phi thuộc về Mauritius (đứng thứ 45/148 nước trên thế giới năm 2013, lên 9 hạng so với năm 2012), Botswana (đứng thứ 74/148 nước lên 5 hạng), Zambia (đứng thứ 93/148 nước, lên 9 hạng), Kenya (đứng thứ 96/148 nước, lên 10 hạng), Algeria (đứng thứ 100/148 nước, lên 10 hạng). Tuy nhiên, cũng có một số nước bị đánh giá là xuống hạng GCI, điển hình là Nam Phi (đứng thứ 53/148, xuống 1 hạng), Seychelles (đứng thứ 80/148, xuống 4 hạng). Những nước nghèo và kém phát triển nhất châu Phi như Mali, Malawi, Mozambique, Sierra Leon đều có thứ hạng GCI thấp hạng nhất thế giới và đều xuống hạng so với năm 2012.

2. Động lực tăng trưởng

Tốc độ tăng trưởng ổn định và những chỉ số kinh tế sáng sủa trong năm 2013 của khu vực châu Phi là do những nhân tố cơ bản sau đây:

Thứ nhất, động lực lớn nhất của châu Phi trong năm 2013 là chính sách quản lý kinh tế vĩ mô của hầu hết các nước đã tốt lên rất nhiều, giúp khu vực này cải thiện được môi trường kinh doanh, thu hút đầu tư nước ngoài ngày càng lớn. Chính sách thắt chặt tiền tệ ở nhiều nước đã giúp kiềm chế được lạm phát, đặc biệt là lạm phát giá lương thực ở một số nước vốn có lạm phát cao trước đây như Angola, Cộng hòa dân chủ Congo, Kenya, Sierra Leon... Tuy nhiên, ở một số nước khác, chính sách mở rộng tiền tệ đã khiến cung tiền tăng lên, thâm hụt ngân sách lớn hơn năm 2012, nhưng đã có tác dụng mở rộng đầu tư công, đầu tư cơ sở hạ tầng để  cải thiện hơn nữa môi trường đầu tư. Đầu tư công ở nhiều nước như Ethiopia, Ghana, Namibia, Niger, Nigeria, Nam Phi, Tanzania, Uganda, Zambia đã tăng mạnh, tập trung vào các dự án cơ sở hạ tầng như điện, đường, cầu cống, viễn thông… Các dự án cơ sở hạ tầng này được hỗ trợ bằng nguồn vốn đầu tư nước ngoài, chủ yếu từ Trung Quốc, Brazil, Ấn Độ. Cũng trong năm 2013, nhiều nước châu Phi đã bắt đầu phát hành trái phiếu ra thị trường quốc tế. Tính đến tháng 8/2013, đã có 4,75 tỷ USD trái phiếu của các nước châu Phi được phát hành trên thị trường vốn quốc tế, tăng so với 3,25 tỷ USD của cùng kỳ năm 2012, điển hình là các nước Rwanda, Nigeria, Ghana, Angola, Kenya, Tanzania⁸. Chính sách tiền tệ mở rộng ở các nước này đã kích thích đầu tư, mở rộng sản xuất, tăng công ăn việc làm, và mở rộng tiêu dùng trong nước, là một trong những động lực kích thích tăng trưởng kinh tế.

Thứ hai, liên kết kinh tế  khu vực ở châu Phi trong năm 2013 có chiều hướng diễn ra sôi động, là nhân tố thúc đẩy cải cách kinh tế nội khối, nhất thể hóa khu vực, tạo điều kiện mở rộng xuất khẩu và đầu tư nước ngoài. Trong tháng 11 năm 2013, 5 nước thuộc Cộng đồng Đông Phi đã đồng ý thành lập một Liên minh Tiền tệ Đông Phi (UMAE) trong vòng 10 năm với một đồng tiền duy nhất, đồng thời Rwanda, Uganda và Kenya đã nhất trí thiết lập một liên minh thuế quan giữa 3 nước và cho ra đời 1 visa du lịch chung. Liên minh Tiền tệ và kinh tế Tây Phi (ECOWAS) tháng 11 năm 2013 cũng đã  dự định thực hiện một đồng tiền tệ chung (đồng Eco)⁹ lưu hành song song với đồng Franc CFA Tây Phi, đồng thời thông qua một biểu thuế quan nội khối, cho phép thành lập một thị trường chung và tăng cường hội nhập khu vực¹⁰. Liên minh châu Phi (AU) trong năm 2013 đã hoàn thành xong dự thảo Chiến lược và lộ trình kết nối công nghệ thông tin hải quan cho châu lục Đen theo 4 giai đoạn thực hiện trong vòng 11 năm bắt đầu từ năm 2014 với việc các quốc gia sẽ rà soát quy trình thủ tục hải quan, hạ tầng công nghệ thông tin để chuẩn bị cho việc kết nối với nhau. Giai đoạn 2 sẽ kéo dài từ năm 2013 đến 2017. Trong giai đoạn này, AU mong muốn các cơ quan hải quan thực hiện (hoặc ít nhất là bắt đầu) công việc kết nối trong khuôn khổ các cộng đồng kinh tế khu vực (RECs) của châu Phi.  Đối với giai đoạn 3, bắt đầu từ năm 2017 đến năm 2020, các RECs của châu Phi sẽ hoàn thành việc kết nối. Giai đoạn cuối cùng sẽ tập trung vào việc củng cố hạ tầng công nghệ thông tin và đưa toàn bộ mạng lưới kết nối đi vào hoạt động. Các kế hoạch đã và đang được thực hiện tại các tổ chức khu vực châu Phi khiến các nhà đầu tư, các nhà tài trợ nước ngoài yên tâm và sẵn sàng tham gia các dự án để giúp cho nền kinh tế châu Phi cất cánh trong tương lai.

Thứ ba, kinh tế châu Phi năm 2013 tiếp tục đà tăng trưởng nhờ những điều kiện thuận lợi của môi trường quốc tế và quan hệ hợp tác với các nước lớn. Mặc dù giá cả thế giới trong năm 2013 có xu hướng giảm, đặc biệt là giá dầu mỏ giảm trong năm 2013, đã tạo điều kiện cho các nước châu Phi phải nhập khẩu dầu mỏ được hưởng lợi lớn. Những diễn biến giá cả lương thực, thực phẩm và nguyên liệu đều có xu hướng giảm nhẹ, đặc biệt là giá ngô, gạo, lúa mì, lúa miến đã giảm mạnh từ tháng 1 đến tháng 8 năm 2013, tạo điều kiện thuận lợi cho các nước châu Phi mở rộng nhập khẩu phục vụ sản xuất hoặc kích thích tiêu dùng, đảm bảo an ninh lương thực.

Theo đánh giá của các chuyên gia thuộc Diễn đàn kinh tế châu Phi 2013, giao dịch thương mại nội bộ khu vực châu Phi chỉ chiếm 12% tổng kim ngạch thương mại của châu Phi năm 2013, thấp hơn nhiều so với mức 60% của châu Âu, 40% của Bắc Mỹ và 30% của ASEAN¹¹. Điều đó có nghĩa là, hợp tác thương mại và đầu tư với các nước trên thế giới là động lực cơ bản để giúp châu Phi đạt được tốc độ tăng trưởng kinh tế khá. Trong năm 2013, thế giới chứng kiến những diễn biến sôi động trên thị trường châu Phi, đặc biệt là sự hợp tác kinh tế của châu Phi với Trung Quốc, Mỹ và EU. Ngày 24-30/3/2013, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình đã thăm chính thức cấp nhà nước Tanzania, Cộng hòa Congo, Nam Phi, đánh dấu một năm mới tăng cường hoạt động ngoại giao – kinh tế giữa Trung Quốc và châu Phi, trong đó Trung Quốc hứa sẽ cho các đối tác chiến lược ở châu Phi vay 20 tỷ USD và sẽ giúp đào tạo khoảng 30.000 cán bộ và cung cấp 18.000 học bổng cho sinh viên châu Phi trong giai đoạn 2013-2015¹². Ngày 19/8/2013, Trung Quốc đã ký thỏa thuận trị giá 5 tỷ USD với Kenya để thực hiện các dự án năng lượng và xây dựng đường sắt để thực hiện các dự án năng lượng và xây dựng một tuyến đường sắt, mở rộng hơn nữa lượng đầu tư khổng lồ của Trung Quốc vào châu Phi¹³. Chính phủ Trung Quốc ngày 29/8/2013 đã  công bố Sách Trắng về Hợp tác kinh tế và thương mại Trung Quốc- châu Phi trong đó tập trung mọi nỗ lực để tăng cường hợp tác kinh tế thương mại với châu Phi.  Đầu tư trực tiếp của Trung Quốc vào các nước châu Phi đã tăng từ mức 1,44 tỷ USD năm 2009 lên hơn 2,5 tỷ USD năm 2012, với mức tăng trung bình hàng năm là 20,5%. Hiện có khoảng 2.000 doanh nghiệp Trung Quốc đang đầu tư tại các quốc gia ở châu Phi¹⁴. Kim ngạch thương mại Trung Quốc – châu Phi đạt khoảng 200 tỷ USD vào năm 2013.

Quan hệ kinh tế giữa châu Phi và Mỹ năm 2013 cũng có xu hướng tích cực. Kế hoạch “Power Africa” được Mỹ đưa ra nhân chuyến thăm của Tổng thống Mỹ Obama đến một số nước châu Phi với trị giá 7 tỷ USD nhằm nhằm tạo điều kiện cho đông đảo người châu Phi có điện dùng¹⁵. Hiện tại, hơn 2/3 cư dân phía nam sa mạc Sahara và hơn 85% dân nông thôn tại khu vực này không có điện. Kế hoạch này bao gồm việc phát triển các nguồn điện mới (với sự tôn trọng môi trường), xây dựng các nhà máy điện và các hệ thống đường dây tải điện lớn, cũng như những mạng điện nhỏ ngoài hệ thống. Đối tượng hợp tác trước hết của Mỹ là các nước Ethiopia, Ghana, Kenya, Liberia, Nigeria và Tanzania. Theo chính phủ Mỹ, kế hoạch tài trợ của các cơ quan chính phủ Mỹ sẽ kéo theo thêm ít nhất 9 tỷ USD đầu tư tư nhân trong lĩnh vực này. Trong Hội nghị AGOA lần thứ 12 tổ chức tại Ethiopia tháng 8 năm 2013, Mỹ đã tuyên bố sẽ tiếp tục giành cho các nước châu Phi đã ký kết AGOA với Mỹ những ưu đãi xuất khẩu cho đến hết năm 2015. Phía Mỹ cho rằng, mặc dù quan hệ thương mại Trung quốc – Châu Phi có chiều hướng gia tăng nhanh hơn quan hệ của Mỹ với châu Phi, nhưng mối quan hệ thương mại của Mỹ  với các nước châu Phi đa dạng hơn và mang tính chất bền vững hơn. Những cam kết sẽ tiếp tục cải thiện và làm mới AGOA sau năm 2015 của Mỹ đối với châu Phi đã đem lại những tín hiệu tích cực cho môi trường phát triển kinh tế của khu vực châu Phi trong năm 2013.

Thứ tư, thời tiết tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển nông nghiệp ở châu Phi. Mặc dù khô hạn vẫn xảy ra ở một vài nơi, đặc biệt là miền Nam châu Phi khiến diện tích, năng suất trồng ngô bị thu hẹp và giá cả lương thực cao hơn ở một số nước như Mozambique, Malawi, Namibia,  nhưng nhìn chung thời tiết năm 2013 tương đối thuận lợi cho các nước châu Phi phát triển nông nghiệp. Theo đánh giá của các nhà khí tượng thủy văn, lượng mưa ở châu Phi trong tháng 6-7 cao hơn rất nhiều so với lượng mưa bình quân của các năm trước đó, và khu vực được hưởng lợi là vùng Sahel và các nước Tây Phi. Trong năm 2013, sản xuất lương thực ở khu vực Tây Phi và vùng Sahel tăng khoảng 25% so với sản lượng lương thực sản xuất trung bình trong 5 năm trước đó¹⁶. Các nước ven biển ở khu vực Tây Phi là những nước được hưởng lợi nhiều nhất từ thời tiết năm 2013, đặc biệt là những nước trồng lúa gạo, ngô, sắn. Theo đánh giá của FAO (12/2013), sản lượng ngũ cốc thế giới và của châu Phi năm 2013 đạt mức tăng kỷ lục từ trước đến nay,  giúp người dân cải thiện được tình hình an ninh lương thực trong nước và cải thiện cuộc sống. Tuy nhiên, số người bị đói ở châu Phi không phải vì thế mà bớt đi. Theo FAO, 6 nước Burkina Fasso, Gambia, Senegal, Mauritania, Cote d;Ivoice vẫn đang phải đối mặt với tình trạng mất an ninh lương thực và cần trợ cấp khẩn cấp.