Vietnamese
English
FrenchTh.S Trần Thùy Phương
Viện Nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông
Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Israel Yair Shamir
2.4. Chính sách tăng cường phối hợp giữa 5 nhà: Nhà nước - Nhà khoa học - Nhà doanh nghiệp - Nhà tư vấn - Nhà nông
Mạng lưới các các cơ quan liên quan đến
nông nghiệp của Israel rất đa dạng, gồm các cơ quan nghiên cứu nông nghiệp, 25
hiệp hội chuyên ngành, các quỹ R&D, các cơ quan Chính phủ, hàng trăm hãng
tư nhân chuyên về các hoạt động công nghệ sinh học. Song tất cả các đối tượng
này được chia thành 5 nhóm chính như sau:
+) Nhà nước: Là chủ thể quan trọng nhất, chi phối hoạt động của cả 4
đối tượng còn lại. Nhà nước xây dựng luật, các quy định… điều tiết hoạt động
của toàn ngành nông nghiệp; tạo
điều kiện cho các đối tượng trên phối hợp với nhau tốt nhất, tạo hiệu quả cao
nhất, thu lợi nhuận cao nhất; giảm thiểu rủi ro.
+) Các nhà tư vấn: Là những người hoạt động mạnh
trong mạng lưới các công ty tư vấn dịch vụ. Các dịch vụ tư vấn rất đa dạng từ
việc gieo trồng cái gì, nuôi con gì, đối tượng nào thực hiện việc này, bán cho ai,
bán trên thị trường nào, bán thế nào… đều là do các nhà tư vấn này thực hiện.
Họ còn có nhiệm vụ nghiên cứu nhu cầu thị trường, giá cả thương phẩm…, nếu thị
trường không thuận lợi cho sản phẩm vào thời điểm đầu tư thì chuyển sang loại
nông phẩm khác phù hợp với thị trường để đem lại lợi nhuận cao hơn.
+) Nhà khoa học: Sau khi đã có ý tưởng nông nghiệp, nhà khoa học sẽ được các công ty
đặt hàng nghiên cứu về các yếu tố như đất đai, thổ nhưỡng, đặc điểm sinh học
của cây, nguồn nước tưới, phân bón, thuốc trừ sâu, chất lượng, năng suất, loại
nhà lưới sẽ sử dụng, quy mô kích cỡ nhà lưới - tránh việc tiêu tốn năng lượng
vận hành không cần thiết. Các nhà khoa học, chuyên gia nông nghiệp còn có nhiệm
vụ nghiên cứu nâng cấp sản xuất nông nghiệp cho từng khu vực, chẳng hạn các dự
án nông nghiệp địa phương - nhiệm vụ này thường do nhà nước đặt hàng... Phần lớn các nhà khoa học
nông nghiệp Israel làm việc cho chính phủ.
+) Doanh nghiệp: Gồm nhiều loại: Thứ nhất, là các công ty chuyên tập trung vào các dự
án cụ thể, như xây dựng lộ trình thực hiện, đầu tư kinh phí cho việc xây dựng
hệ thống tưới tiêu; mua hạt giống, phân bón, lựa chọn thuốc trừ sâu; thu hoạch
mùa vụ... Thứ hai, là các công ty chuyên triển khai các hoạt động thương mại,
bao tiêu sản phẩm, sao cho có thể bán sản phẩm đó với giá cao nhất trên thị
trường trong nước và thế giới.
+) Nông dân: Là người trực tiếp thực hiện các dự án
nông nghiệp. Nông dân học cách tiếp cận với những phương pháp công nghệ cao,
trực tiếp ứng dụng vào hoạt động sản xuất của mình. Điểm đặc biệt là họ rất
khao khát học hỏi và nhanh nhạy áp dụng những phương pháp công nghệ cao vào sản
xuất nông nghiệp.
Bốn nhân tố chịu sự chi phối của nhà nước
gồm Nhà khoa học - Nhà doanh nghiệp - Nhà tư vấn - Nhà nông ở Israel được
đánh giá là đã liên kết rất chặt chẽ với nhau để thúc đẩy nông nghiệp phát
triển. +) Thứ nhất: Nhà khoa học, nhà doanh nghiệp với nhà nông phối hợp rất chặt chẽ và khó
có sự phân định tách biệt. Có thể ví dụ qua một công ty lớn chuyên về công nghệ
tưới NaanDan Jain4 của Israel. Đa phần các nước nhập khẩu công nghệ của NaanDan Jain chỉ biết rằng đây
là một trong những công ty hàng đầu Israel chuyên về giải pháp tưới, hệ thống
công nghệ kiểm soát khí hậu nhà kính, mà không biết rằng chính công ty cũng
đang sở hữu những đồn điền rộng lớn, nơi chính những tiến bộ khoa học của công
ty được triển khai đầu tiên, nhằm đảm bảo sự thích ứng hoàn hảo nhất đối với
nhu cầu của người trồng trọt. +) Thứ hai: Một
trong những lợi thế của sự phối hợp giữa khoa học và nhà nông tại Israel là tính
cộng đồng rất cao. Nhà khoa học rất gần gũi với đồng ruộng và nhiều trong số họ
cũng chính là nông dân hoặc giữ vai trò tư vấn trực tiếp cho nông dân. Các
trung tâm nông nghiệp lớn, thậm chí cả các kibbutz đều có sự xuất hiện của các
phòng nghiên cứu hoặc đại diện của các viện khoa học. Những giống cây mới hay
các nghiên cứu mới về các công nghệ mới phục vụ nông nghiệp như hệ thống
nhà kính, hệ
thống tưới nhỏ giọt… trước hết được thí nghiệm, kế đó sẽ áp dụng
thử nghiệm với một số nhỏ hộ nông dân bằng nguồn vốn hỗ trợ của hệ thống tài
chính vi mô hoặc từ chính quỹ của phòng thí nghiệm, trước khi triển khai đại trà hoặc phát triển thành các
sản phẩm thương mại. +)
Thứ ba: Hoạt động nghiên
cứu và phát triển đã được chú trọng và vận dụng linh hoạt ở Israel từ cuối
thế kỷ trước, đặc biệt trong nông nghiệp. Nông nghiệp Israel phát triển mạnh mẽ
trong điều kiện tự nhiên khắc nghiệt chính là kết quả của sự hợp tác chặt chẽ
giữa chuyên gia nghiên cứu, công nhân sản xuất, nông dân và các ngành dịch vụ,
công nghiệp liên quan; ngoài ra, còn dựa vào sản phẩm khoa học công nghệ do các
cơ quan chính phủ, viện hàn lâm, các đơn vị có liên quan nghiên cứu để tìm kiếm
những giải pháp khả thi cho các thách thức nông nghiệp mới. Chìa khoá của sự
thành công dựa vào dòng thông tin hai chiều liên tục giữa các nhà nghiên cứu và
những người nông dân. Thông qua một mạng lưới dịch vụ thuận lợi và linh hoạt,
những nông dân năng động luôn là đối tượng tham gia các dự án R&D trong
nông nghiệp bởi các vấn đề nan giải trong trồng trọt sẽ được trực tiếp phản ánh
tới các nhà khoa học, sau khi nghiên cứu các giải pháp khoa học khả thi sẽ được
được nhanh chóng chuyển giao lại cánh đồng để áp dụng và thực hiện ngay.
2.5. Phát triển mô
hình hợp tác xã nông nghiệp đặc trưng Israel
Nông
nghiệp Israel
được cấu thành dựa trên sự hợp tác của các cơ sở nông nghiệp được phát triển từ
đầu thế kỷ 20. Khoảng 80% hoạt động nông nghiệp được sở hữu và điều hành bởi
các cộng đồng hợp tác là Kibbutz và các Moshav; 20% còn lại hầu hết là các
moshava gồm các khu rừng nhỏ trồng cam quýt ở miền trung đất nước thuộc về các
công ty tư nhân lớn và các làng Arab. Các mô hình hợp tác như vậy được quy định
cụ thể trong Đăng ký Hợp tác Quốc gia5. Cụ thể như sau:
Thứ
nhất: Kibbutz (còn gọi là kibbutzim) - là đơn vị nông nghiệp quy mô lớn nhất. Kibbutz
là một loại hình công xã khá đặc biệt trong xã hội Israel, còn được gọi là Công xã Do
Thái tập thể6. Kibbutz được xây dựng nhằm mục đích kết hợp ba yếu tố
gồm đảm bảo an ninh, chính trị vùng biên giới, bảo vệ lãnh thổ và phát triển
kinh tế; do đó thường được xây dựng ở vùng biên giới và được Nhà nước bao cấp
phần lớn. Kibbutz cổ nhất ra đời năm 1949 và tồn tại đến bây giờ.
Kibbutz có mô hình giống như một hợp tác xã song lại có những đặc
điểm riêng. Lãnh đạo kibbutz gồm một hội đồng 21 người do tất cả xã viên trên
18 tuổi bầu, hội đồng bầu chọn chủ nhiệm. Chủ nhiệm là người duy nhất có lương,
chịu trách nhiệm điều phối mọi hoạt động của kibbutz trong nhiệm kỳ 4 năm. Kibbutz cung cấp đầy đủ các nhu cầu thiết
yếu cho người dân và không ai được trả công cho các công việc của mình ở
kibbutz. Các thành viên của kibbutz cùng ăn trong nhà ăn tập thể; quần áo do
các cửa hàng trong kibbutz cung cấp, được giặt giũ ở các tiệm giặt, được sửa
sang trong các hiệu may; tất cả các phương tiện đi lại và vận chuyển đều thuộc
sở hữu của kibbutz. Trẻ em được theo học trong các trường học riêng ở kibbutz,
tại đó thời khóa biểu của chúng gồm cả những giờ làm việc ngoài đồng, các giáo
viên cũng tham gia lao động nông nghiệp với học sinh.
Từ
khi hình thành, chính phủ luôn chủ trương hướng các kibbutz vào hoạt động nông
nghiệp. Đáp ứng với yêu cầu đó, các kibbutz đã chú trọng phát triển nông
nghiệp, song dần được hiện đại hoá đến mức có thể đảm đương nhiệm vụ phát
triển, thiết kế, sản xuất, tiếp thị... các sản phẩm công nghệ cao phục vụ nông
nghiệp như hệ thống tưới nước trực tiếp cho từng cây trồng, các thiết bị canh
tác hiện đại... Đến nay, các kibbutz phát triển nhanh hơn nữa, thậm chí còn
hướng vào các ngành sản xuất công nghiệp như dệt may, sản xuất đồ gia dụng, làm
dịch vụ du lịch, mỹ phẩm, thậm chí cả sản phẩm viễn thông. Tính đến năm 2010, tỷ trọng nông nghiệp trong hoạt động
kinh tế của các kibbutz giảm đi, mà hầu hết doanh thu của các kibbutz lại đến
từ các hoạt động phi nông nghiệp, chủ yếu là các sản phẩm công nghệ.
Kibbutz
Mitzpe Shalem nằm ở tỉnh Holon, Israel, bên
cạnh Biển Chết là một kibbutz như thế, họ đã nghiên cứu và thành công trong
việc khai thác bùn và khoáng chất từ Biển Chết để sản
xuất mỹ phẩm. Ahava đã trở thành một thương hiệu mỹ phẩm thiên nhiên nổi tiếng.
Nhãn hiệu mỹ phẩm này có rất nhiều cổ đông lớn trong nước gồm Hamashbir
Holdings, Gaon Holdings, kibbutz Ein Gedi, kibbutz Mitzpe
Shalem and kibbutz Kalya; và nước ngoài gồm Shamrock Holdings, Walt Disney Family's Investment.
Ahava còn có phòng nghiên cứu riêng tại kibbutz Mitzpe Shalem; có nhà máy 200
công nhân; sản phẩm có showroom bán trực tiếp ở Mỹ, Đức, Hungary, Philippines,
Singapore. Bất kỳ một khách du lịch nào thăm quan Biển Chết đều mua ít nhất từ
100-200USD quà tặng - tạo khoản thu không nhỏ cho kibbutz, tạo sức hấp dẫn
riêng cho du lịch Israel.
Hơn hai thập kỷ qua, trước các chương trình chuyển đổi kinh tế của
nhà nước, các kibbutz cũng đã tiến hành cải cách kinh tế xã hội, do đó rất
nhiều các hoạt động kinh tế và một phần sở hữu của các hộ gia đình đã được tư
nhân hóa.
Thứ hai: Moshav-
(còn gọi là Moshavim). Trong mỗi moshav, có khoảng từ 50 - 120 hộ gia đình, và
cũng như mô hình kibbutz, đây cũng được coi như một loại hình “hợp tác
nông nghiệp”. Đây là loại hình hợp tác
xã, dựa trên sở hữu cá nhân của các hộ gia đình; tập hợp lại thành một nhóm
cùng hợp tác sản xuất. Mặc dù sở hữu cá nhân song Moshav cũng bao gồm việc chia
sẻ các nguồn lực đầu vào giữa các thành viên trong hợp tác, bao gồm diện tích
đất nông nghiệp, quota nước sạch… Các hộ gia đình trong moshav đều được cung
cấp các dịch vụ thiết yếu cho cuộc sống.
Thứ ba: Moshava
- Là các cộng đồng nông nghiệp phi hợp tác (non-cooperative) gồm các hộ nông
dân riêng biệt, sở hữu cá nhân và tự sản xuất, tự hưởng thụ sản phẩm. Các cộng
đồng Moshava sinh sống trên các mảnh đất và canh tác trên ruộng của mình. Một
số hộ gia đình trong Moshava cũng có thể tập hợp lại để chia sẻ một vài hoạt
động kinh tế chung, chẳng hạn cung cấp các dịch vụ cần thiết cho hoạt động sản
xuất của cả cộng đồng, như dịch vụ về nhà ở xây sẵn, xây dựng và vận hành nhà
máy sản xuất rượu vang…
Thứ tư: Làng Arab - Đây cũng là loại hình nông thôn phi hợp tác. Chủ yếu các làng này
nằm ở các vùng nông thôn Israel,
nằm trong cộng đồng nông thôn Arab. Các làng này chủ yếu tập trung chăn nuôi
các đàn gia súc quy mô nhỏ gồm cừu, dê; trồng rau, gieo trồng ngũ cốc và cây ô
liu. Một số làng Arab cũng đã được tiếp thu
công nghệ khoa học vào trong sản xuất nông nghiêp, chẳng hạn hệ thống nhà kính
điều khiển tự động. Do đó, hiệu quả nông nghiệp của các làng này đã tăng lên
đáng kể.
3. Đánh giá về hiệu quả của
các chính sách phát triển nông nghiệp công nghệ cao ở Israel
Thứ nhất: Nhờ những chính sách nông
nghiệp hiệu quả, nông nghiệp Israel đã thu được nhiều thành tựu rực rõ từ
nghiên cứu, phát triển và ứng dụng khoa học công nghệ cao vào sản xuất nông
nghiệp: tổng diện tích đất trồng trọt tăng lên, số lượng cộng đồng nông thôn
kibbutz tăng lên, tăng trưởng nông nghiệp ổn định… Công nghệ nông nghiệp đã hỗ
trợ cho phát triển nông nghiệp năng suất cao, chất lượng tốt, thúc đẩy tăng
trưởng xuất khẩu nông sản; đưa các sản phẩm công nghệ nông nghiệp trở thành các
sản phẩm thương mại giá trị lớn. Ngoài ra, Israel đã hỗ trợ tốt về công nghệ nông nghiệp cho
các nước đang phát triển.
Thứ
hai: Có thể thấy rằng, nhờ chính sách xây dựng các mô hình sản xuất nông nghiệp
đặc trưng, trong đó tiêu biểu là các kibbutz nông nghiệp mà chính phủ chú trọng
từ khi lập nước, mô hình kibbutz đã hỗ trợ rất hiệu quả cho sự phát triển nông
nghiệp nói chung và các hoạt động công nghệ nông nghiệp nói riêng, bởi: Một là, nông nghiệp phát triển trong
điều kiện tự nhiên không thuận lợi mà phải đáp ứng nhu cầu cho dân số khá đông;
từ nhu cầu cấp thiết đó, nông dân trong các kibbutz đã có sự liên kết rất cao
với các nhà khoa học, để phát triển công nghệ phục vụ nông nghiệp; sản xuất
nông phẩm đủ tiêu dùng trong nước; liên kết với các doanh nghiệp để bán sản
phẩm ra thị trường thế giới. Hai là, do mô hình sản xuất là tập trung
chứ không tách rời từng hộ cá thể nên việc thực hiện các dự án mới sẽ đồng
thuận, nhanh chóng, hiệu quả hơn. Ba là,
các đơn vị sản xuất nông nghiệp tập trung sẽ là điều kiện tốt để đất canh tác
được tập trung lại, không phân tán nhỏ lẻ, do đó đủ khả năng áp dụng những máy
móc hiện đại canh tác trên cho những cánh đồng có quy mô lớn, vừa giảm sức lao
động vừa thu được năng suất cao.
Thứ ba: Nhờ có những chính
sách hợp lý, nông nghiệp công nghệ cao Israel đã tạo ra một là mô hình tiêu
biểu về những điểm riêng biệt, đặc trưng “kiểu Israel”, cụ thể: Một là, ở nhiều quốc gia, nói về sự gắn
kết trong nông nghiệp người ta chỉ thấy có 4 đối tượng là nhà nước, nhà nghiên
cứu, nhà doanh nghiệp và nhà nông. Như vậy, mô hình 5 nhà ở Israel được hiểu
rằng, nhà nước chỉ đạo chung, nhà tư vấn là người tìm hiểu và xây dựng ý tưởng,
nhà khoa học nghiên cứu các ý tưởng sao cho nó được thực hiện tối ưu nhất, công
ty là người tổ chức thực hiện các ý tưởng đó và chịu trách nhiệm buôn bán trên
thị trường thế giới, nông dân là người trực tiếp thực hiện. Có thể thấy, ở Israel, xuất
hiện thêm đối tượng thứ 5, đó là nhà tư vấn. Đây là đối tượng có vai trò rất
quan trọng trong việc thương mại hóa các sản phẩm nông nghiệp cho Israel, đưa các
sản phẩm nông nghiệp xuất khẩu mạnh ra thị trường thế giới. Ngoài ra, đối tượng
nhà doanh nghiệp cũng được đề cao. Bản thân các chủ công ty này hiểu rằng quá
trình đầu tư đó tất yếu vẫn có thể xảy ra rủi ro song với bản tính kiên quyết
của người Do Thái, họ vẫn quyết tâm thực hiện. Đó cũng chính là một trong những
lý do mà nông nghiệp Israel
thu được nhiều thành công đến vậy. Hai
là, hoạt động nghiên cứu tại các trung tâm như ARO, Volcani… được quy về
một mối lớn dưới sự giám sát trực tiếp của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông
thôn. Việc tập trung hầu hết các hoạt động nông nghiệp nằm dưới sự chỉ đạo của
Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn giúp nghiên cứu hiệu quả, để thu được
thắng lợi lớn trong nông nghiệp và đủ nguồn lực để đưa sản phẩm tiếp cận thị
trường thành công. Ba là, nhìn vào cơ
cấu vốn rót cho hoạt động R&D vào công nghệ nói chung và công nghệ nông
nghiệp nói riêng, có thể thấy hầu hết vốn đầu tư là từ chính phủ (gồm cả đầu tư
từ ngân sách và kêu gọi vốn đầu tư qua quỹ đầu tư mạo hiểm). Nguồn vốn đầu tư
mạo hiểm cũng có thể đổ vào các quỹ đầu tư mạo hiểm tư nhân song cơ cấu quỹ đầu
tư mạo hiểm của chính phủ chiếm quy mô lớn. Do chính phủ trực tiếp đi kêu gọi
vốn nên nguồn vốn đầu tư thu được sẽ cao hơn, bởi nhà đầu tư tin tưởng và an
tâm hơn về tính chắc chắn khi chính phủ trực tiếp quản lý quỹ.
Như vậy, nhờ những chính sách nông nghiệp
mạnh dạn và hiệu quả, ngành nông nghiệp ở Israel đã thu được nhiều thành tựu
lớn. Là một đất nước công nghiệp, những điều kiện tự nhiên về đất đai, nguồn
nước, nhiệt độ… đều không thuận lợi cho phát triển nông nghiệp, song hiện nay
hầu hết lương thực thực phẩm thiết yếu ở Israel đều được sản xuất trong nước, chỉ
nhập khẩu một phần rất nhỏ. Do được quan tâm và đầu tư hiệu quả từ chính phủ,
nông dân Israel
đã biết cách và đã thành công trong việc phát triển các sản phẩm có hàm lượng
công nghệ cao, có giá trị gia tăng cao, để tăng năng suất nông nghiệp, để cạnh
tranh hiệu quả trên thị trường và hướng ra xuất khẩu.
Nguồn:
Tạp chí Nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông tháng 11 năm 2013
